ابن امام شلبیابن امام شلبی، ابو عمرو عثمان بن علی بن عثمان بن الامام الشلبی (د پس از ۵۵۰ ق/ ۱۱۵۵ م)، ادیب و مورّخ اندلسی بود. دربارۀ زندگی وی اطلاعات بسیار اندکی در دست است. او خود را با خاندانی از امویان اندلس خویشاوند دانسته است. شهرت علمی ابن امام، تألیف مهمی به نام سِمط الجُمان و سِقط الاذهان است که تا (قرن ۱۱ ق/ ۱۷ م) در قاهره موجود بوده است، و سرانجام در اشبیلیه درگذشت. ۱ - معرفی اجمالیاِبْنِ امامِ شِلْبی، ابو عمرو عثمان بن علی بن عثمان بن الامام الشلبی (د پس از ۵۵۰ ق/ ۱۱۵۵ م)، ادیب و مورّخ اندلسی. وی در شِلْب واقع در جنوب غربی اندلس به دنیا آمد. دربارۀ زندگی او اطلاعات بسیار اندکی در دست است. او خود را با خاندانی از امویان اندلس خویشاوند دانسته است. تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش که گویا اهل علم و ادب بود، فراگرفت، و برای ادامۀ دانش‌اندوزی به شهرهای اشبیلیه و قُرطُبه سفر کرد. در اشبیلیه از ابوبکر محمد بن ابراهیم العامری (د ۵۳۲ ق/ ۱۱۳۸ م) و در قُرطبه از ابوعبدالله بن مکی (د ۵۳۵ ق/ ۱۱۴۱ م) و ابوبکر محمد بن العربی (د ۵۴۳ ق/ ۱۱۴۸ م) و گروهی دیگر دانش آموخت. [۳]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۶۶۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م.
ابن العربی بزرگ‌ترین اسناد اوست و خود از وی با صفات «بحرالعلوم» و «امام کل محفوظ و معلوم» یاد کرده است. [۴]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
برخی او را به سبب اقامت در اشبیلیه بدان شهر منسوب کرده‌اند.وی خود گفته است که زمانی از راه سرودن شعر و مدح بزرگان زندگی می‌گذرانده، و بخشی از اشعارش در عشق و هزل و وصف خمر بوده است. ابن ابار در التکمله که نزدیک‌ترین مأخذ به روزگار ابن امام است، او را به نیکی و احسان ستوده و وی را دانشمندی ادیب با قلم و زبانی بلیغ، و کاتبی برجسته و شاعری نغزگوی معرفی کرده است، [۷]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۶۶۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م.
اما در مآخذ موجود بجز چند بیت از سروده‌های وی شعری نقل نشده است.۲ - شهرت علمیآنچه ابن امام را به شهرت رسانده، تألیفی است از او که ابن ابار آن را سِمط الجُمان و سِقط الاذهان نامیده که در برخی از مآخذ به جای الاذهان، المرجان آمده است. [۱۰]
ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۴۰، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م.
دربارۀ محتوای کتاب نیز در مآخذ اتفاق‌نظر نیست.۲.۱ - نگارش سمط الجمانابن ابار [۱۲]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۱۶۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م.
کتاب سمط الجمان را شرح حال شاعران معاصر مؤلف دانسته، اما مقری آن را در ردیف کتاب‌های تاریخی و تکمله‌ای بر قلائد و مطمح فتح بن خاقان (د ۵۲۹ ق/ ۱۱۳۵ م) به شمار آورده و گفته است که قصد او از تألیف این کتاب ثبت زندگانی کسانی بوده که فتح یادی از آنان در این دو کتاب نکرده بوده است، و نیز افزودن شرح احوال کسانی بوده که در باقی قرن ۶ ق زندگی می‌کرده و معاصر او بوده‌اند. عنوانی که ابن ابار به کتاب ابن امام داده است، این نظر را تأیید می‌کند. حسین مؤنس نیز کتاب سمط الجمان را تکمله‌ای بر آثار ابن بسّام و ابن خاقان دانسته است. [۱۵]
EI۲
دلایل چندی نیز این نظر را تأیید می‌کند. نخست اینکه شباهت بسیاری در اسلوب تألیف، بین کتاب الذخیره ابن بسام و بخش‌های برجای مانده از سمط الجمان وجود دارد. [۱۶]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۶۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۱۷]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۱۸]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۳۸۳، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۱۹]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۳۹۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۲۰]
ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، جم، به کوشش احسان عباس، تونس، ۱۹۸۱ م.
دیگر اینکه نثر وی در سمط الجمان گاه از سجع‌های زیبا برخوردار است. [۲۱]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۳۰۸، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۲۲]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۲۳]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۱۹۹، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
و گاه نیز به گونۀ گزارشی صرفاً تاریخی و ساده رخ می‌نماید، [۲۴]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۴۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
و نیز ابن امام در همین بخش‌های برجای مانده، از کسانی سخن گفته که صاحب ذخیره نیز از آنان نام برده است. [۲۵]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۷۸، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۲۶]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۰۳، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۲۷]
ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، جم، به کوشش احسان عباس، تونس، ۱۹۸۱ م.
ابن امام در کتاب خود بیش‌تر به زندگی کسانی پرداخته که با آنان دوستی و همنشینی داشته است، چه گاهی به صفات شخصی و فردی آنان اشاره می‌کند. [۲۸]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۱۹۹، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
وی علاوه بر شاعران و ادیبان به زندگی زهّاد، امیرزادگان، نجبای بنی امیه و کاتبان درباری نیز پرداخته است. [۲۹]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۶۰، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۰]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۴۱۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۱]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۶۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۲]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۶۸، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۳]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۴۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
مورخان و نویسندگان پس از او از این اثر بهرۀ فراوان برده‌اند.ابن ابار در الحلة السیراء [۳۴]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، الحلة السیراء، ج۲، ص۹۲، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۶۳ م.
و مقری در کتاب نفح الطیب به کرات (فهرست اعلام) از آن نقل کرده‌اند، اما بیش از همۀ نویسندگان، ابن سعید از این کتاب سود جسته است، [۳۵]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۶۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۶]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۷۸، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۷]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۲۳۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۸]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۳۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۳۹]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۳۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۴۰]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۴۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۴۱]
ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۲۷۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
[۴۲]
ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۴۰، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م.
[۴۳]
ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۴۴، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م.
[۴۴]
ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۵۲، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م.
تا آن‌جا که به گفتۀ مؤنس بخش بزرگی از کتاب المغرب برگرفته از سمط الجمان است. [۴۵]
EI۲
نکتۀ قابل ذکر اینکه ابن سعید کتاب‌های خود را در شهرهای حلب و قاهره نوشته است و نقل‌های مکرر وی می‌رساند که کتاب مزبور را در دست داشته است. بنابراین می‌توان حدس زد که اثر ابن امام مدتی پس از تألیف در شهرهای حلب و قاهره مورد استفادۀ دانش‌پژوهان بوده است. این سخن دربارۀ مقری نیز صدق می‌کند، زیرا وی نیز نفح الطیب را در قاهره تألیف کرده است. [۴۶]
مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، مقدمه، ص۱۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۸ م.
بنابراین کتاب سمط الجمان تا قرن ۱۱ ق/ ۱۷ م در قاهره موجود بوده است. ابن امام بنابر گفتۀ ابن ابار [۴۷]
ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۱۶۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م.
ظاهراً در اشبیلیه درگذشته است.۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م. (۲) ابن ابار، محمد بن عبدالله، الحلة السیراء، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۶۳ م. (۳) ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، تونس، ۱۹۸۱ م. (۴) ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م. (۵) ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م. (۶) مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۸ م. ۴ - پانویس
۵ - منبعمرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن امام شلبی»، شماره۲۷. رده‌های این صفحه : ادیبان اندلسی قرن 6 (قمری) | درگذشتگان سال 550 (قمری) | مورخان اندلسی قرن 6 (قمری)
|